დიმიტრი უზნაძე, რომელიც დასავლეთ საქართველოს პატარა სოფელში გლეხის ოჯახში დაიბადა და 1905 წლის რევოლუციაში მონაწილეობის გამო ქუთაისის გიმნაზიიდან გარიცხეს, ჩამოყალიბდა იმ გარემოში, სადაც დარღვეული იყო ავტორიტეტი, დაუკმაყოფილებელი იყო საჭიროებები და სუფევდა კოლექტიური დაძაბულობა. მოლოდინი და რწმენა, როგორც ის მოგვიანებით დაასკვნიდა, მოქმედების მამოძრავებელი ძალებია მანამ, სანამ ცნობიერი განსჯა ამოქმედდება.
ფსიქოლოგიის გარდა, უზნაძე აქვეყნებდა ნაშრომებს ფილოსოფიის, განათლებისა და ისტორიის სფეროებშიც, რაც მის ფართო ინტელექტუალურ ინტერესებზე მეტყველებს. თუმცა სწორედ მისი საფუძვლიანი ნაშრომი „განწყობის თეორიის“ შესახებ გახდა ის, რომელმაც 1939 წელს მსოფლიო აღიარება მოიპოვა, მას შემდეგ რაც მისი სტატია გამოქვეყნდა ნიდერლანდურ სამეცნიერო ჟურნალში Acta Psychologica, რომელიც თეორიულ და ექსპერიმენტულ იდეებს მეგობრულად ეკიდებოდა. ამ ნაშრომში იგი ამტკიცებდა, რომ ქცევა განპირობებულია მზაობის არაცნობიერი მდგომარეობით, რომელიც ყალიბდება საჭიროებებსა და მოლოდინებზე დაყრდნობით და გავლენას ახდენს იმაზე, თუ როგორ ვაღიქვამთ გარემოს და როგორ ვმოქმედებთ.
უზნაძისა და მისი მიმდევრების მიერ გამოყენებული ორიგინალური ტერმინი ქართულად არის „განწყობა“. ქართულ ლიტერატურაში როგორც „attitude“, ისე „set“ შეიძლება ამავე სიტყვით ითარგმნოს. ინგლისურენოვან ფსიქოლოგიაში „attitude“ ჩვეულებრივ სტაბილურ თვისებას ნიშნავს, მაშინ როცა უზნაძე ყურადღებას ამახვილებდა სიტუაციურ განწყობებზე ანუ „set“-ებზე, დროებით მდგომარეობებზე, რომლებიც მიმდინარე საჭიროებებსა და კონტექსტს ეფუძნება.
უზნაძე თავის სტატიის შესავალში წარმოაჩენს საფუძვლიან მაგალითს, რათა აჩვენოს, რატომ არ ყალიბდება აღქმა მხოლოდ ნედლი სტიმულის საფუძველზე [1]:
როგორც ცნობილია, 1860 წელს ფეჩნერმა აღწერა ილუზია, რომელიც ფსიქოლოგიურ ლიტერატურაში ცნობილია როგორც წონის ილუზია. იგი ასე ფორმულირდება: „თუ მძიმე საგანს ძალიან ხშირად ვწევთ, აწევის იმპულსი იმდენად მტკიცედ ყალიბდება, რომ 24 საათის შემდეგაც მოქმედებს, რის შედეგადაც სხვა აწეული საგანი ზედმეტად მსუბუქად აღიქმება“.
წონის ილუზიაში ვხედავთ წინა გამოცდილების გადმონაშთს და არა მხოლოდ სენსორულ შეცდომას. მოტორული განწყობა არის წინასწარ ჩამოყალიბებული აწევის იმპულსი, ანუ წინაცნობიერი მოლოდინი საგნის აღებამდე. უზნაძე ამ პრინციპს განაზოგადებს და წონებიდან ყოველდღიურ აღქმასა და მოქმედებაზე გადააქვს. მზაობასა და რეაქციას შორის განსხვავება აჩვენებს, რომ ჩვენ სამყაროს ყოველ ჯერზე სუფთა ფურცლიდან არ ვხვდებით.
უზნაძე ამ ლოგიკას აღქმის ფარგლებს გარეთაც ავრცელებს. თავისთავად, საჭიროება მოქმედებას მხოლოდ მაშინ წარმოშობს, როდესაც სიტუაცია მისი დაკმაყოფილების შესაძლებლობას იძლევა. მაგალითად, შიმშილი ავტომატურად არ წარმოშობს ჭამის იმპულსს, თუ საკვები რეალურად ხელმისაწვდომი არ არის. ამ კონტექსტის გარეშე შესაბამისი ფსიქოლოგიური განწყობა არ ყალიბდება [2].
იმავე პერიოდში, როდესაც უზნაძის სტატია Acta Psychologica-ში გამოქვეყნდა, ფსიქოლოგიის მთავარი მიმდინარეობა ადამიანს სტიმულ-რეაქციის მანქანად განიხილავდა (მაგალითად, სკინერი). შინაგან მდგომარეობებს ან უგულებელყოფდნენ, ან არამეცნიერულად მიიჩნევდნენ, მაშინ როცა განწყობის თეორია ამტკიცებდა, რომ რაღაც შუაში დგას. სტიმულსა და რეაქციას შორის არსებობს წინასწარ ჩამოყალიბებული მზაობა, რომელიც წარსული გამოცდილებით არის ფორმირებული და ცნობიერებამდე ამახინჯებს აღქმასა და მოქმედებას. ამან ფსიქოლოგებს მისცა შესაძლებლობა, ესაუბრათ შიდა სტრუქტურებზე ექსპერიმენტზე უარის თქმის გარეშე.
ცხადი საკითხის გვერდის ავლის გარეშე, საჭიროა მოკლედ დავუპირისპიროთ ფროიდის მიდგომა უზნაძისას. ფსიქოანალიზის დამფუძნებელმა ცნობილია, რომ არაცნობიერი ფსიქოლოგიის ცენტრში მოაქცია, თუმცა ძირითადად ინტერპრეტაციებისა და კლინიკური ნარატივების გზით. უზნაძე კი არაცნობიერს განიხილავდა როგორც იმას, რისი შექმნაც ექსპერიმენტში შეიძლებოდა და რომლის დაკვირვებაც მისი შედეგების მეშვეობით ხდებოდა, ფსიქოანალიზზე დაყრდნობის გარეშე. მიუხედავად იმისა, რომ მათი ცხოვრება მრავალი ათწლეულის განმავლობაში იკვეთებოდა, წელი, როდესაც განწყობის თეორია წარდგინდა, იგივე წელი იყო, როდესაც ფროიდი გარდაიცვალა, რის გამოც მას არ მიეცა შესაძლებლობა, ეს თეორია გაეკრიტიკებინა ან დაეკომენტირებინა. თუმცა საპირისპირო მიმართულებით კრიტიკა მაინც მოხდა [3]:
უზნაძე იმდენად ამბიციური იყო, რომ ამტკიცებდა, ფროიდისეული არაცნობიერის გაგება მცდარია და ტერმინი „არაცნობიერი“ უნდა ჩანაცვლდეს „განწყობით“.
თეორიის გავლენა აღქმის კვლევებსაც გასცდა. 1944 წლის ერთ სტატიაში ჟან პიაჟემ ვიზუალური ველის ილუზიის აღმწერ ფენომენს „უზნაძის ეფექტი“ უწოდა და მას ინტელექტის განვითარების ეტაპების აღწერისას დაეყრდნო, რითაც უზნაძის ნაშრომი მეოცე საუკუნის ფსიქოლოგიის ძირითად დინებაში ჩასვა [4]. ამავე დროს, ის იკავებს შუა პოზიციას მეოცე საუკუნის ფსიქოლოგიაში, რადგან არც ბიჰევიორისტულია და არც ფსიქოანალიტიკური. განწყობის იდეა გვახსენებს, რომ აღქმა და მოქმედება ყოველთვის წინასწარ არის ფორმირებული, ისტორიის გავლენით ისევე, როგორც სტიმულის შედეგად.
წყაროები
1 - Untersuchungen zur Psychologie der Einstellung (Acta Psychologica, 1939)
2 - Reconsidering the “Uznadze Effect” and Psychology of Set (Gantskoba) From a Systemic Cultural Psychological Perspective
3 - Alternate Unconscious: Uznadze’s Theory of Set (video version)
4 - Basic Points of the Anthropic Attitude Theory