„ეს უკვე მთელი აღმოსავლეთის მეორე იერუსალიმის წინასწარმეტყველებაა — ყოველგვარი სათნოების სკოლა, სწავლების აკადემია, სხვა ათენი, მაგრამ ღვთაებრივ მოძღვრებებში მასზე ბევრად აღმატებული,“ - წერდა მეფე დავითის სამეფო მემატიანე.
ქართული კულტურის „ოქროს ხანა“, რომელიც მეფე დავით აღმაშენებლისა და მისი შვილთაშვილის, დედოფალ თამარის მმართველობის პერიოდში დადგა, ახლად გაერთიანებულ ქვეყანას არა მხოლოდ სტაბილურობასა და განვითარებას მოუტანა, არამედ ხელოვნების, არქიტექტურისა და ლიტერატურის დიდ ნიმუშებსაც წარმოშობდა [1].
იმ დროს, როდესაც აღმოსავლეთ ქრისტიანობის ტრადიციული ინტელექტუალური ცენტრები, განსაკუთრებით სირიაში, დაღმასვლას განიცდიდა, საქართველო საპირისპირო მიმართულებით განვითარდა. სელჯუკების (თურქულ-პერსიული იმპერიის ნაწილის) განდევნასა და შვილების საზღვარგარეთ ენებისა და ლიტერატურის შესასწავლად გაგზავნას შორის, დავითმა დააარსა ისეთი აკადემიები, როგორიცაა გელათი1 [2], მეცნიერებისა და განათლების ცენტრად. ეს დაწესებულებები მხოლოდ სწავლებისთვის არ იყო განკუთვნილი, ისინი კვლევით საქმიანობასაც ეწეოდნენ და შეგნებულად ბაძავდნენ კონსტანტინოპოლის დიდ ბიზანტიურ აკადემიებს. ამ გზით დავით აღმაშენებელი საქართველოს წარმოაჩენდა როგორც ბიზანტიის ინტელექტუალურ მემკვიდრეს და აღმოსავლეთ ქრისტიანობის გამაერთიანებელ ძალას [3].
არქიპრესვიტერ იოსებ გოგოლაძის მიხედვით, სახელწოდება „გელათი“ მომდინარეობს ბერძნული სიტყვიდან genē („დაბადება“), რომელიც ქართულში შევიდა როგორც გენეტოს და მოგვიანებით განვითარდა გაენათად, ტერმინად, რომელიც დაკავშირებულია ღვთისმშობლის შობასთან და აისახება წოდებაში „ქუთათელ-გაენათელი“ [4].
გელათი მხოლოდ ინტელექტუალური საქმიანობის კერა არ ყოფილა, იგი იყო რელიგიური კომპლექსი და არქიტექტურული ანსამბლი, აგრეთვე საქართველოს ერთ-ერთი პირველი მონასტერი. კომპლექსის მთავარი მარგალიტია ღვთისმშობლის ტაძარი, რომელიც თავდაპირველი სახით არის შემორჩენილი. ტაძრის გუმბათის მხატვრობა XII საუკუნით თარიღდება. ეკლესია ინახავს სხვადასხვა ეპოქის ფრესკებსა და XII საუკუნის მოზაიკას, რის გამოც გელათი ქართული მონუმენტური ხელოვნების ერთგვარ მუზეუმად შეიძლება ჩაითვალოს.
ქუთაისის შემოგარენის ბორცვებში, წყალწითელას ხეობის თავზე განლაგებული, იგი დავით აღმაშენებლის მმართველობის პერიოდში დასავლეთ საქართველოს დე-ფაქტო ცენტრსაც წარმოადგენდა. სწორედ აქ მოიყარა თავი მრავალმა ქართველმა მეცნიერმა, თეოლოგმა, ფილოსოფოსმა2 და მწიგნობარმა, რომლებიც თარგმნიდნენ კლასიკურ ტექსტებს და ამზადებდნენ ხელნაწერების ასლებს3. ამდენად, გელათში შექმნილი მთავარი მემკვიდრეობა ნაკლებად იყო ორიგინალური აზრის კონკრეტული ნაშრომების კორპუსი და უფრო მეტად ცოდნის გადაცემასა და კულტივაციას წარმოადგენდა.
თანამედროვე მემკვიდრეობა
მიუხედავად იმისა, რომ მეფე დავითს არ ეწია მშენებლობის დასრულების ხილვა, გელათის მონასტერი მისთვის იმდენად მნიშვნელოვანი იყო, რომ იგი სწორედ იქ დაკრძალეს და მის შემდეგ თითქმის ყველა ქართველი მეფეც იქ განისვენებდა. მისი ერთგულება იმდენად ძლიერი იყო, რომ დავით აღმაშენებლის ხსენების დღე თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გახსნის დღედ განისაზღვრა, რითაც ხაზი გაესვა იმას, რომ თსუ საქართველოს ძველი საგანმანათლებლო და კულტურული ტრადიციების, განსაკუთრებით გელათის აკადემიის, მემკვიდრეა [4].
მიუხედავად იმისა, რომ შუა საუკუნეების აკადემიები, როგორიც იყო გელათი და მისი თანამედროვე იყალთოს აკადემია, თანამედროვე ეპოქამდე დიდი ხნით ადრე გაქრა, მათი მემკვიდრეობა სრულად არასოდეს შეწყვეტილა. როდესაც 1941 წელს დაარსდა საქართველოს მეცნიერებათა აკადემია, მანაც პირდაპირ დაასახელა ეს ინსტიტუტები თავის ინტელექტუალურ წინაპრებად და თანამედროვე ქართული მეცნიერება განაგრძობად წარმოაჩინა და არა წყვეტად [5]. ამ თვალსაზრისით, გელათი ნაკლებად შემორჩა როგორც შენობა ან სასწავლო გეგმა და უფრო მეტად როგორც იდეა და გვასწავლის, რომ საქართველო შეიძლება იყოს ინტელექტუალურად თვითკმარი და კულტურულად სუვერენული.
წყაროები
1 - History of Gelati
2 - 1700 Years of the Grapevine Cross: Christianity in Georgia
3 - The idea of the Gelati Monastery and Academy
4 - გელათის სამონასტრო კომპლექსი
5 - The Georgian Academy of Sciences
არ უნდა აგვერიოს ბოლონიაში 1588 წელს დაარსებულ Accademia dei Gelati-სთან
მაგალითად, იოანე ფეტრიწი, არსენ იყალთოელი, არსენ ბულმაისიმძე, პეტრე გელათელი, ევდემონ ჭხეთიძე, ეკვტიმე საყავრელიძე, გიდეონ ლორთქიფანიძე, ანტონ I და ზაქარია გაბაშვილი
ქუთაისის სახელმწიფო ისტორიის მუზეუმში შენახული