დედა ენა და ქართული ენის გადარჩენა
როგორ იქცა აზმანაკეთი კულტურულ საყრდენად და ფსიქოლოგიურ ნიმუშად
1800-იან წლებში საქართველოს ანექსიის შემდეგ, რუსული გახდა ადმინისტრაციის, განათლებისა და ელიტის ენა, ხოლო ქართული უმეტესად ყოველდღიურ საუბარში რჩებოდა. მეცხრამეტე საუკუნის შუახეობისთვის ქართულმა ძლიერ რუსიფიკაციურ ზეწოლას ვერ გაუძლო და ბევრ სკოლაში მასწავლებლად აღარ გამოიყენებოდა. ქართულ ენაზე გამოცემებს მკაცრი ცენზურა ზღუდავდა, თუმცა არასაპოლიტიკო ტექსტების გარკვეული ნაწილი ნებადართული იყო. დაახლოებით ერთ მილიონამდე მოლაპარაკეს შორის, ქართული ქუჩებში, ბაზრობებზე, ოჯახებში, სოფლებში და ერთ გამძლე საბავშვო ანბანარში აგრძელებდა არსებობას.
„დედა ენა“, რომელიც იაკობ გოგებაშვილმა 1876 წელს შექმნა, ერთ-ერთი პირველი და ყველაზე პოპულარული ქართული სახელმძღვანელოა ბავშვებისთვის. სხვადასხვა სახით ის დღემდე მოიქცა იმ მთავარ წიგნად, რომლის მეშვეობითაც ქართველები სწავლობდნენ კითხვასა და წერას საკუთარ ენაზე, შინაარსობრივად მნიშვნელოვან სიტყვებსა და ფრაზებზე დაყრდნობით. მასამდე გოგებაშვილს უკვე გამოქვეყნებული ჰქონდა „ქართული ანბანი და პირველი წამკითხველი მოსწავლეთათვის“ (1865) და „ბუნების კარიბჭე“ (1868) — ბუნებისმეტყველების ენციკლოპედია დაწყებითი სკოლის ზედა კლასებისთვის.
იაკობმა ნახევარი წელი განმარტოებით გაატარა შორეულ სოფელში, ლიახვის ნაპირებზე, და ყურადღებით ალაგებდა „დედა ენას“. მისივე სიტყვებით, იგი „ერთ-ერთ საქმეს მიუძღვნა: რაც შეიძლება მეტი ხალხური მეტყველების მაგალითი შეეგროვებინა, ისეთი, რომელსაც ჰქონდა საგანმანათლებლო და პედაგოგიური ღირებულება…“. მის ერთგულებას განაპირობებდა იდეა, რომელიც არ ასვენებდა: რომ ქართული ენა იმდენად დამცირებული იყო, რომ „უბედურ პოვერას ჰგავდა, მოვლისა და დაცვისგან მოკლებულს“ [1]. და მან შეუჩერებლად იმუშავა, რათა ეს მდგომარეობა შეეცვალა.
მხოლოდ დედა-ენა არის ენა სულისა და გულისა, - ყველა უცხო ენანი კი არიან ენანი მეხსიერებისანი…
— იაკობ გოგებაშვილი
მისი გარდაცვალებამდე რამდენიმე წლით ადრე, 1912 წელს, „დედა ენა“ ორ წიგნად გაიყო: ერთი კითხვა და წერას ასწავლიდა, ხოლო მეორე სხვადასხვა ჰუმანიტარულ და საბუნებისმეტყველო საგნებს. 1925 წლიდან ორიგინალური ვერსია აღარ გამოქვეყნებულა, ხოლო შემდგომი ანბანები მხოლოდ ადაპტაციები იყო, ავტორის, გოგებაშვილის, მითითების გარეშე.
თანამედროვე აღორძინება
„იაკობ გოგებაშვილის საზოგადოება“ წლების განმავლობაში ცდილობდა ორიგინალური „დედა ენის“ სკოლებში დაბრუნებას. წიგნი 2009 წელს დამტკიცდა, თუმცა საბოლოოდ მოძველებულად ჩაითვალა. 2019 წელს საქართველოს პარლამენტმა 1912 წლის ვერსია ოფიციალურ საგანმანათლებლო პროგრამაში აღადგინა, მიზნად იყო დასახული მისი სიცოცხლისუნარიანობის, დოკუმენტირების, კვლევის, იდენტიფიკაციის და პოპულარიზაციის უზრუნველყოფა, როგორც არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლისა [2].
დღეს იაკობის სახელი ჩანს რამდენიმე საგანმანათლებლო დაწესებულებაში, დედაქალაქში მის სახელზე დგას მემორიალი1, ვერუაში ქუჩა, მის სახელს ატარებს საგანმანათლებლო მედალი და საჯარო დღე. მაგრამ მისი გავლენა სცდება მხოლოდ მის ნაწერებს.
გოგებაშვილის სწავლების მეთოდმა, რომელიც ეფუძნებოდა განმეორებას, თანმიმდევრულობას და ინტუიციურ ასოციაციებს, შექმნა ის ფსიქოლოგიური მზადყოფნა, რომელსაც ქართველმა ფსიქოლოგმა დიმიტრი უზნაძემ später მისცა ფორმა როგორც „დამყარების თეორიას“ [4]. მოკლედ, თეორია ეფუძნება აზრს, რომ ადამიანს უყალიბდება ქვეცნობიერი განწყობა, რომელიც განსაზღვრავს მის აღქმას და რეაგირებას. ამ მხრივ „დედა ენამ“ საფუძველი ჩაუყარა ერთ-ერთ ყველაზე გავლენიან ქართულ წვლილს თანამედროვე ფსიქოლოგიაში. მისი გავლენა მხოლოდ ენას არ შეხებია, მან შექმნა ის აზრობრივი ნიადაგი, რომელზეც später მეცნიერები, მათ შორის უზნაძე, აგებდნენ. 150 წელზე მეტი ხნის შემდეგაც მისი ფურცლები კვლავ განსაზღვრავს, როგორ ფიქრობენ და სწავლობენ ქართველები.
დამატებითი ინფორმაცია
1 - ბაშვებისთვის შექმნილი ვიდეოგაკვეთილები ქართულად კითხვასა და წერაში (დაფუძნებული „დედა ენაზე“)
წყაროები
1 - „დედა ენამ“ რა ჰქმნა?!“ - ლეგენდა „აი ია“-ზე - ეტალონი
2 - “დედა ენის” დაბრუნება - სახელმძღვანელო თუ კლასგარეშე საკითხავი?
3 - Gogebashvili Iakob - Georgian Encyclopedia
4 - Father of Georgian psychology Dimitri Uznadze and his “Theory of Attitude and Set”
დასახელებული „დედა ენა, ცოდნის ზარი“, რომელიც ასახავს 19-ე საუკუნის მიზნებსა და იდეალებს ქართული „საზოგადოების სამეცნიერო განათლების გავრცელებისთვის“