კავკასიისა და მცირე აზიის ტერიტორიაზე საერთო არქიტექტურული ისტორია არსებობს დარბაზის ტიპის საცხოვრებლის სახით, რომელიც თარიღდება მინიმუმ 600–800 წლით, თუ არა ათასწლეულებით. მიუხედავად იმისა, რომ XIX საუკუნეში ის თბილისიდან გაქრა, რადგან ქალაქის ცხოვრების საჭიროებებს ვერ აკმაყოფილებდა, ადრე ფართოდ იყო გავრცელებული როგორც ქალაქებში, ისე სოფლებში კართლის, კახეთისა და სამცხე-ჯავახეთის რეგიონებში1, სადაც მას დარბაზული სახლი ერქვა [1].
პერსული სიტყვიდან „darvāze“, ანუ „კარიბჭე/გვირაბი“, ტერმინი ჩვეულებრივ დიდი შესასვლელის მნიშვნელობას ატარებს, როგორიცაა ქალაქის კარიბჭე, მაგრამ ზოგიერთ კონტექსტში ფართოდ შეიძლება გულისხმობდეს დიდ კარს ან შესასვლელს. თავად შენობა წარმოადგენს დარბაზს, რომელზეც შერეული, პიрамიდული ხის გუმბათი (გვრიგვინი ან „მოკალათი“) კენჭებით ნაქანდაკარი ბოძებითაა დამაგრებული. ხშირად მოიცავს ცენტრალურ „მამა-ბოძს“ (დედაბოძი) და ღია ოკულუსს ზემოთ, შიგნიდან სინათლისა და ქვემოთ მდებარე ღუმელიდან კვამლის გასათავისუფლებლად [2]. მისი გავრცელება ირანულ-ქართული კულტურული და პოლიტიკური კონტაქტების მრავალსაუკუნოვან გავლენას ასახავს, განსაკუთრებით სასანიდებისა და საფავიდების პერიოდში, როდესაც საქართველოს ნაწილები სპარსეთის მმართველობის ან გავლენის ქვეშ იმყოფებოდა. თუმცა, ქართული დედაბოძი ხის მასალაში ინახავს ძალიან ძველ არქიტექტურულ იდეას, რომელიც გაცილებით ადრე ჩნდება ქვანახშირში ანატოლიაში (მაგ., გობეკლი თეფე) [3].
რომაელი მწერალი ვიტრუვიუსი, თავის ნაშრომში De architectura, II წიგნში, ძვ.წ. I საუკუნეში აღწერს პროტო-დარბაზის სტრუქტურებს კოლხეთის რეგიონის ხის საცხოვრებელი ტრადიციებში [4]. ისინი აღწერილ2 იქნა როგორც ცენტრიდანული ინტერიერის სივრცე, მძიმე ხის კონსტრუქცია და კლიმატური ადაპტაცია.
დარბაზის ფორმამ შესაძლოა გავლენა მოახდინა საქართველოს ადრეული ქრისტიანული არქიტექტურაზე, რადგან კვადრატული ინტერიერი ცენტრალური სახურავის სტრუქტურით თვალს ზემოთ მიმართავს. ადრეული ქართული ქრისტიანული ეკლესიები, განსაკუთრებით მცირე, ადრეული ბაზილიკები და გუმბათოვანი ეკლესიები, იყენებენ ერთსა და იმავე სივრცით ლოგიკას.
ეთნოგრაფიული ცნობები საქართველოს შესახებ აღნიშნავენ, რომ ოჯახები როდესაც გადადიოდნენ საცხოვრებლად, სახლის სიმბოლურ ბირთვს არ ტოვებდნენ. დედაბოძი, ღუმელი და ზოგჯერ გვრიგვინი ან მთავარი ბოძები რიტუალურად გადაჰყავდათ ახალ დასახლებაში, ინარჩუნებდნენ წინაპრებთან სქელ კავშირს, გამეორების ნაცვლად [3]. ამ გაგებით, დარბაზი იყო გადამტანი არქიტექტურული იდეა, მხოლოდ შენობა კი არა. მისი გაქრობა თანამედროვე ქალაქებიდან არ ნიშნავს, რომ მისმა ინტერიერის ლოგიკამ, როგორიცაა სტრუქტურისა და მნიშვნელობის ხაზგასმა, ვერ გააგრძელოს გავლენა მომავალში.
დამატებითი ინფორმაცია
1 - Vernacular Arch Geo (IG)
წყაროები
1 - Nineteenth-Century Architecture of Tbilisi as a Reflection of the City’s Cultural and Social History
2 - დარბაზული სახლი
3 - დედაბოძიანი სახლის სათავეებთან (Origins of Domed Pillar Houses)
4 - Marcus Vitruvius Pollio: de Architectura, Book II
კართლი–კახეთში იგი იყო ერთ დარბაზიანი ტიპი (დიდი, შესასვლელი კორიდორით), ხოლო სამცხე–ჯავახეთში და თრიალეთში—it იყო კომპლექსური ან „მოდარბაზული“ ტიპი, სადაც ყველა საცხოვრებელი და ეკონომიკური სივრცე (დარბაზი, ოდა/ოთახი, საძოვარი, გოდოლი, ფოთლიანი საწყობი, მარცვლეულის საწყობი, ღვინის მარანი და სხვა) განლაგებული იყო ჰორიზონტალურად ერთ სახურავის ქვეშ
„კოლხეთის ტყეები პონტოში იმდენად მრავლად აქვთ ხე, რომ ასე აშენებენ. ორი ხე განალაგება მიწაზე გასწვრივ, მარჯვნივ და მარცხნივ, იმდენი დაშორებით, რომ მოერგოს ხეებს, რომლებიც მათ გადაიკვეთებენ და შეაერთებენ. ამ ორ ხის უკიდურეს სიღმიდან განალაგება კიდევ ორი ხე კვეთით: ამგვარად მონიშნულია სივრცე, რომელსაც სახლი მოიცავს. ოთხი მხარის განსაზღვრის შემდეგ აშენებენ კოშკებს, რომლის კედლები შედგება ხეებისგან, რომლებიც ჰორიზონტალურადაა დადებული, მაგრამ ერთმანეთზე ვერტიკალურად შენარჩუნებული, ალტერნატიული ფენები კუთხეებს იკრავენ. ჰორიზონტალური შუალედები, რომლებიც ხეების სისქით ალტერნატიულად რჩება, ივსება ჩიპსებითა და ჭვით. მსგავს პრინციპზე აწყობენ სახურავებსაც, თუმცა თანდათან შემცირებული ხეების სიგრძით, რომლებიც კუთხიდან კუთხემდე გადის, ისინი იღებენ პირამიდის ფორმას. სახურავები ფარავენ ტოტებით და წაჰყავთ ჭვით; ამგვარად, პრიმიტიული გუმბათის სტილში, მათ კვადრატული სახურავები იქმნება.“